Zachowek (tzw. zachówek) to instytucja prawa cywilnego, która ma na celu ochronę najbliższej rodziny zmarłego (dzieci, małżonka, rodziców) przed pozbawieniem ich majątku, który często jest wynikiem pracy nie tylko spadkodawcy, ale całej rodziny. W zależności od okoliczności zachowku (tzw. zachówku) będzie można dochodzić od spadkobierców; osób, na których rzecz dokonano zapisów, bądź też obdarowanych.
Zobowiązani do zapłaty zachowku (tzw. zachówku) są spadkobiercy
Kodeks cywilny wskazuje, że zachowek (czy też tzw. zachówek) w pierwszej kolejności jest płatny przez spadkobierców, którzy zostali powołani do dziedziczenia. Reguła ta wynika wprost z art. 991 § 2 kodeksu cywilnego.
Należy jednak pamiętać, że spadkobiercy powołani do dziedziczenia, również mogą być uprawnieni do zachowku. Wówczas ich odpowiedzialność ogranicza się wyłącznie do nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek.
Przykład: Spadkodawca pozostawił po sobie dwóch synów Adama i Macieja, którym przysługiwałby spadek na mocy ustawy w udziale po 1/2. W testamencie spadkodawca do dziedziczenia powołał swoją nieformalną partnerkę, której zapisał dom o wartości 700.000 zł i syna Adama, który otrzymał mieszkanie o wartości 300.000 zł. Syn Maciej, który nie otrzymał nic, ma prawo wystąpić do spadkobierców z żądaniem zapłaty zachowku. Gdyby nie było testamentu, to syn Maciej dostałby ½ spadku, czyli ok. 500.000 zł. Roszczenie o zachowek to połowa tego, co Maciej dostałby w ramach spadku, czyli 1/2 x 500.000 = 250.000 zł. Maciej może zatem żądać od spadkobierców zapłaty 250.000 zł. W tym miejscy należy jednak pamiętać, że poza Maciejem, prawo do zachowku ma również Adam (również w kwocie 250.000 zł). Oznacza to, że Maciej może od Adama domagać się zapłaty tylko tej nadwyżki w kwocie 50.000 zł, która stanowi różnicę pomiędzy tym, co Adam dostał w spadku, a tym co ma prawo sobie zatrzymać w ramach zachowku. Pozostałe 200.000 zł Maciej może dochodzić od partnerki spadkodawcy.
Zobowiązani do zapłaty zachowku (tzw. zachówku) są także zapisobiercy windykacyjni
Odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych za zapłatę zachowku ma charakter posiłkowy. Oznacza to, że uprawniony w pierwszej kolejności powinien domagać się zapłaty zachowku od spadkobierców, a dopiero, gdy to okaże się niemożliwe, powinien kierować swoje roszczenia do zapisobierców windykacyjnych.
Zapisobierca windykacyjny odpowiada za zapłatę zachowku całą wartością zapisu. Zasada ta doznaje jednak ograniczenia w sytuacji, w której zapisobierca windykacyjny jest jednocześnie uprawniony do zachowku. W takiej sytuacji (podobnie, jak ma to miejsce ze spadkobiercą w sytuacji opisanej powyżej), zapisobierca windykacyjny odpowiada wyłącznie w zakresie nadwyżki powyżej kwoty, jaka przypada na jego zachowek.
Jeśli spadkodawca w testamencie uczynił kilka zapisów windykacyjnych, to wówczas zapisobiercy windykacyjni ponoszą odpowiedzialność solidarną. Oznacza to, że uprawniony do zachowku może żądać zapłaty od wszystkich zapisobierców windykacyjnych, bądź też tylko od jednego z nich. Jeśli jeden z zapisobierców windykacyjnych zaspokoi roszczenie osoby uprawnionej do zachowku, to wówczas może od pozostałych zapisobierców windykacyjnych żądać zwrotu proporcjonalnej kwoty (przysługuje mu tzw. roszczenie regresowe).
Jeśli zapisobiercy windykacyjnemu nie zależy na zachowaniu przedmiotu zapisu bądź też,` gdy wartość zachowku jest zbliżona do przedmiotu zapisu windykacyjnego, to wówczas zapisobierca windykacyjny zamiast zapłaty zachowku, może wydać uprawnionemu do zachowku przedmiot zapisu windykacyjnego. W ten sposób pozbędzie się przedmiotu zapisu, ale i odpowiedzialności za zapłatę zachowku.
Za zapłatę zachowku odpowiedzialni są także obdarowani (Ci, którzy otrzymali darowiznę)
Odpowiedzialność obdarowanych również jest odpowiedzialnością posiłkową. Oznacza to, że uprawniony do zachowku w pierwszej kolejności powinien dochodzić zapłaty od spadkobierców, następnie od zapisobierców windykacyjnych, a dopiero na samym końcu od obdarowanych.
Tutaj podobnie, jak ma to miejsce powyżej, obdarowany ponosi odpowiedzialność w zakresie wzbogacenia, jakie nastąpiło w wyniku przyjętej darowizny, a jeśli obdarowany sam był uprawniony do zachowku, to wówczas wyłącznie w zakresie nadwyżki.
Obdarowany, który sam ma prawo do zachowku, odpowiada za zachowek niezależnie od tego, jak dawno otrzymał darowiznę. W przypadku pozostałych osób za zachowek odpowiada się, jeśli darowizna została dokonana w terminie 10 lat przed śmiercią spadkodawcy.